Postulat publicznego dyskursu nad sprawami zawłasz­czonymi przez urzędowe kłamstwo był fragmentem ruchu oby­watelskiej emancypacji. Formułowano go w epoce Polskiego Października, wśród destrukcji mitu Stalina, w marcu 1968 roku wśród płonących gazet, w sierpniu 1980 roku, I za każdym razem udawało się polskim historykom wydrzeć jakąś połać narodowej przeszłości z cęgów państwowego urzędu. Niechaj wolno mi będzie sformułować pogląd, że "emancypacyjny" dorobek polskiej myśli historycznej za­sługuje na podziw. Realnych "białych plam" jest dzisiaj stosunkowo niewiele, co dowodzi, że polscy historycy wy­grali batalię o prawdę. Rzecz prosta traktuję polską refleksję historyczna jako całość - jej nieusuwalnym frag­mentem są publikacje emigracyjne i podziemne. Powinnoś­cią chwili obecnej jest aktywna troska o równouprawnie­nie wszystkich publikacji w publicznym dyskursie, nie­obecność prac Kukiela i Wandycza, Zientary i Łepkowskiego, Kerstenowej i Holzera jest "białą plamą równie szko­dliwą, jak dotychczasowe milczenie oficjalnej krajowej historiografii na temat zbrodni katyńskiej. 

Nasz spór o "białe plamy" ma swój kontekst międzynarodowy. Świadkami ważnego sporu są współcześni Niemcy po obu stronach Łaby. Rzecz znamienna i godna namysłu: Niemcy z RFN spierają się o epokę nazistowską, Niemcy z NRD rehabilitują ostrożnie tradycję pruską, Jedni i dru­dzy w jakiś sposób wypełniają "białe plamy". Na czym po­lega różnica? W NRD urzędowe i ryczałtowe potępienie na­zizmu spowodowało, że przestał to być problem historyczne­go rachunku sumienia. Wraz z hitleryzmem, usunięto całą przeszłość - historia nowych Niemiec zaczęła się w 1945 roku, wraz z utworzeniem radzieckiej strefy okupacyjnej, Poza KPD - wedle stalinowskiej receptury - nie byłe żad­nej pozytywnej tradycji. Szansa kontynuacji została za­tarta i wyklęta. Obecną rehabilitację Fryderyka Wielkie­go, Bismarcka i tradycji pruskiej uznać można za element procesu odzyskiwania przeszłości. Sam proces jest nieu­chronny, lecz w NRD dokonuje się to na drodze oficjalne­go przyzwolenia lub wręcz nakazania. Obserwujemy przeto raczej sposób uzyskiwania nowej tożsamości przez elitę władzy niż osiągania pluralistycznej samowiedzy history­cznej przez społeczeństwo.

W RFN jest inaczej. Tam Niemcom nie pozwolono zapom­nieć o ich historii. Problem nazizmu jest żywy i stanowi przedmiot kontrowersji. Obraca się on wokół dylematu:czy nazizm był wyjątkiem w historii ludzkości czy też jednym z wcieleń formacji totalitarnej naszego stulecia? Czy wina niemiecka wobec świata jest wyjątkowa, czy też można ją zestawić z winą turecką za rzeź Ormian, sowiec­ką - za zbrodnie Gułagu, kambodżańską - za cmentarz uczyniony przez ludzi Pol Pota. Pozbawiając winę niemiec­ką wyjątkowości - dowodzą jedni - przywraca się historyczną normalność narodowi. Idzie o to, by przeszłość nie była wyłącznie rezerwuarem zbrodni, by wypełnić lukę w pamięci, by zaproponować interpretację losu niemieckie­go w epoce nazizmu w kategoriach rozumienia mechanizmów totalitarnej niedoli. Jest to jedyna droga integracji narodu niemieckiego wokół pewnego obszaru ich dziejów, a przez to i ich powołania. Polemizując z reprezentanta­mi tego stanowiska, Jurgen Habermas zauważył, że "nie ma już miejsca dla zamkniętych interpretacji historii". "Pluralizm poglądów na historię - zdaniem Habermasa -jest po prostu odzwierciedleniem struktury społeczeństw otwartych. To dzięki pluralizmowi ukazują się w swej ambiwalencji tradycje kształtujące tożsamość".

Podzielam ten pogląd. Podzielam także lęk Habermasa przed rozmywaniem poczucia moralnej odpowiedzialnoś­ci Niemców w stwierdzeniach, że na tle zbrodni Gułagu nazistowskie ludobójstwo traci znamię wyjątkowości. Pe­wien rodzaj zrozumienia samego siebie staje się usprawie­dliwieniem. Relatywizacja odbiera historycznej relacji moc przestrogi.

Wszelako to Ernst Nolte ma słuszność, gdy proponu­je analizę porównawczą totalitaryzmów o barwie brunat­nej i czerwonej. Gułag nie może być usprawiedliwieniem dla Oświęcimia, ale Oświęcim nie może usprawiedliwiać obyczaju strzelania do ludzi przekraczających berliński mur. Nieobecność analizy niemieckiego totalitaryzmu w NRD w eseistyce Habermasa jest faktem tyleż zasmucają­cym, co znamiennym.

Polskiego obserwatora musi wszelako uderzyć osobliwa koincydencja: relatywizacji okresu nazistowskiego w RFN towarzyszy rehabilitacja tradycji pruskiej w NRD, W dyskusjach rosyjskich oba te zjawiska występują łącz­nie.

Spór o ocenę Stalina - zbrodniarza, a zarazem, twór­cy sowieckiej potęgi państwowej - pozwala wejrzeć w na­turę rozdartej świadomości historycznej. Zróżnicowana jest świadomość elit i świadomość potoczna. Komunistycz­ny konserwatyzm zmaga się z tendencją reformatorską: spór o Stalina jest jedną z form tego konfliktu. Jest to spór publicystów: wciąż nie została napisana naukowa biografia Stalina, ani historia rewolucji bolszewickiej, ani też monografia sowieckiego państwa.

W problematykę polskich "białych plam" wprowadza dobrze pewien dokument. W 1983 roku, a więc w czasie nie­zbyt odległym, opracowana została notatka służbowa w spra­wie filmu "Wierna rzeka". Autor "notatki", dyrektor de­partamentu programowego NZK Stanisław Goszczurny, infor­muje, że odbyły się dwa pokazy filmu, po których gremium w składzie: Waldemar Swirgoń, Witold Nawrocki, Kazimierz Żygulski i Jerzy Bajdor zadecydowało, iż "film nie zosta­nie skolaudowany i nie będzie rozpowszechniany". Dalej czytamy: "Powodem podjęcia takiej decyzji jest fakt, iż film, zrealizowany bardzo dosłownie wg. Żeromskiego eks­ponuje te treści, które w obecnej sytuacji nie mogą dob­rze służyć sprawie zbliżenia narodów polskiego i rosyj­skiego. Prawda z okresu po Powstaniu Styczniowym ukaza­na w powieści, dziś może przyczyniać się do wzmacniania nastrojów antyrosyjskich, służyć jako argument tym wszyst­kim, którzy - także sięgając po argumenty historyczne -dążą do zaognienia i zadrażnienia naszych wzajemnych sto­sunków.  Bardzo zostało w filmie wyeksponowane okrucień­stwo kozaków /np. scena wieszania sołtysa/, cierpienie Polaków itd. [chodzi głównie o sceny dobijania polskich powstańców przez żołnierzy rosyjskich-Unicorn]

Ostatnio pojawił się - raczej z inicjatywy strony sowieckiej - temat paktu Ribbentrop-Mołotow, 17 wrześ­nia, deportacji Polaków w głąb Rosji, zbrodni katyńskiej. Uznajemy to zjawisko za bardzo pozytywne, za ogromny krok naprzód. Wszelako wypada zapytać, dlaczego ta tema­tyka zarezerwowana została dla niektórych tylko history­ków i publicystów? Czyżby zaproponowane przez prof. Jaremę Maciszewskiego kryteria selekcji i dyskryminacji miały moc wiążącą? /"Są wśród historyków polskich i ta­cy, z którymi zapewne historycy radzieccy rozmawiać i współpracować nie chcieliby i trudno byłoby im dziwić się"/. Tak powiadał na posiedzeniu Rady Konsultacyjnej prof. Jarema Maciszewski. Rzecz znamienna, że historyk rosyjski, prof. Jurij Afanasjew, w wywiadzie dla "Poli­tyki" wolny jest od tego rodzaju selekcjonerskich ambi­cji.

Pomijam sferę dotychczasowych interpretacji: w ra­mach pluralistycznego dyskursu winno być miejsce dla wszystkich punktów widzenia, także dla stalinowskiego. Wszelako zgoda na to, by monopol interpretacji paktu Ribbentrop-Mołotow czy katyńskiej zbrodni posiadali his­torycy najbardziej dyspozycyjni, oznacza aprobatę dla następnych fałszerstw. Zwykła przyzwoitość zabrania pol­skiemu historykowi wyodrębniać los polski, a przemilczać los innych ofiar tego "diabelskiego paktu": Litwinów, Łotyszów czy Ukraińców. By nie powstała kolejna "biała pla­ma".

Plamą nie białą, a wręcz krwawą jest cały kompleks spraw związanych z historią podziemnego państwa i AK oraz z późniejszymi losami AK-owców. Mimo wielkiej iloś­ci monografii i przyczynków, mimo publikacji dokumentów /zwłaszcza na emigracji/ i pamiętników, dzieje AK-owskiej martyrologii - tej wojennej i tej powojennej - wciąż nie zostały opisane. [To pisze redaktor gazety w której zarzucano AKowcom dobijanie resztek Żydów..-Unicorn. Zaiste..Zmiany, zmiany]

Krystynie Kerstenowej zawdzięczamy świetną książkę na temat pierwszych lat powojennych. Ale już brak szerokiej i publicznej dyskusji nad tą książka jest "białą plama". A czy nie jest nią brak wiedzy o technice roz­gromienia oponentów /podziemia, PSL, PPS/? Co wiemy o technice pierwszych procesów pokazowych /proces 16-u, WRN, Doboszyńskiego/? A przecież bez wiedzy każdy obraz kryzysu z 1948 roku będzie okaleczony, a mechanizm uza­leżnienia Polski od ZSRR - nieczytelny. Bez pełnej zna­jomości szczegółów sądowych mordu dokonanego na endec­kim polityku Adamie Doboszyńskim, nigdy nie zrozumiemy losu Gomułki i Spychałskiego, Kirchmayera i Tatara. Ja­ka była struktura aparatu bezpieczeństwa? Jak planowano i realizowano scenariusz przymusowej kolektywizacji, a jak - walki z Kościołem?

Pytania można mnożyć, a każde z nich obrazuje kolej­ną "białą plamę". Np. pytanie często powracające, nazwa­ne przez Jacka Trznadla pytaniem o "hańbę domową". Jaki był mechanizm akceptacji komunizmu przez intelektualis­tów? Czy można na to odpowiedzieć bez publicznej dysku­sji nad "Zniewolonym umysłem" Miłosza? Czy można je roz­ważać bez elementarnej wiedzy o "heglowskim ukąszeniu" wśród intelektualistów rosyjskich i węgierskich, w Cze­chosłowacji i w Jugosławii? A także we Francji i Włoszech?

Czy nie czas opisać fenomen - nieczęstego, ale tym bardziej przecież godnego szacunku i podziwu oporu Patoćki i Elzenberga, Nadieżdy Mandelsztam i Hanny Malewskiej, Borysa Pasternaka i Zbigniewa Herberta? [W kontekście późniejszych "pisanin" na ten temat o poecie przez GW znowu jawi się to zastanawiająco..-Unicorn]

Kiedy wreszcie opublikowane zostaną pierwsze książ­ki na temat 1956 r.? Kiedy przeczytamy normalne biogra­fie Stalina, Bieruta czy Gomułki? O historii najnowszej pisać trudno, ale Adam Próchnik napisał swoje "Pierwsze piętnastolecie" - pracę waż­ną i do dziś cytowaną - z perspektywy jeszcze mniej odle­głej . Gdzież więc dzisiaj - poza pracą Jerzego Holzera o "Solidarności" - historycy epoki najnowszej? Czy to nor­malne, by o wypadkach marcowych 1968 roku pisał jedynie autor z cenzusem naukowym wprawdzie, ale za to z godnym podziwu zaufaniem wyłącznie do źródeł sporządzonych przez oficerów służby bezpieczeństwa? Czy zainteresowany kryzy­sami w PRL czytelnik musi być skazany na książkę Henryka Jerzego Przybylskiego, z jego niezwyczajną wizją histo­rii jako spisku i zwyczajną profesjonalną ignorancją? Czy to normalne i pożyteczne, że jedynym historykiem aparatu bezpieczeństwa jest Tadeusz Walichnowski, na­czelnym specem od zagłady Żydów - Kazimierz Kąkol, a pierwszym dziejopisem sprawy katyńskiej - Machejek?

W takim dialogu - mam tego świadomość - staniemy wo­bec problemu "białych plam" innego typu. Dotąd mówiliśmy o tych zawinionych przez ołówek cenzora oraz strach czy lenistwo - nas samych. Ale istnieją przecież "białe pla­my", o które trudno winić "onych" - naszych rządzących, Tkwią w świadomości narodowej, w świadomości naszej włas­nej .

Dotykam tu - nie bez lęku - spraw bulwersujących. W trakcie wspomnianej już dyskusji na posiedzeniu Rady Konsultacyjnej, jeden z dyskutantów, po wypowiedzeniu szeregu słusznych uwag na temat "białych plan" i potrze­by ich wypełnienia, podjął refleksję historiozoficzną na temat kondycji moralnej naszego narodu. "Nie jestem szowinistą - zadeklarował ów dyskutant, po czym uparcie powtarzał: "musimy mieć świadomość naszej znakomitej po­zycji moralnej", "my mamy wyjątkowo dobrą pozycję" itd. Skąd ta pozycja? Stąd, że "tylko my możemy każdemu pa­trzeć prosto w oczy", "tylko my nikogo nie zdradziliś­my", "tylko my nie odstąpiliśmy nikogo". W replice przy­pomniano temu dyskutantowi o "zimnych pożarach na Pole­siu" i o Zaolziu. Przy całym szacunku dla cytowanego dyskutanta, podzielam w tej szczegółowej sprawie argu­menty jego polemistów. Zastępowanie historycznej reflek­sji narodową apologetyką uważam za umysłowe samooślepie­nie. Z tej perspektywy niepodobna zrozumieć napięć w stosunkach polsko-ukraińskich czy polsko-litewskich. Na­tomiast wyższościowy ton, obecny w uwagach o Czechach, którzy - inaczej niż Polacy - "ugięli się pod naciskiem niemieckim" jest dla mnie po prostu czymś niepojętym. Jest on bowiem czymś - najogólniej mówiąc - nietaktow­nym w ustach Polaka, bowiem to Polacy - co przypomnieć wypada ze smutkiem, choć stanowczo -  dwukrotnie, w 1938 roku i w trzydzieści lat później - przyłożyli rę­kę do zniszczenia wolności i suwerenności swych połud­niowych sąsiadów. Oto jedna z "białych plam", tyin bar­dziej dojmujących, że wynika ona w pierwszym rzędzie z polskiej niezdolności do rzetelnie krytycznego myślenia o polskiej historii.

Ten styl rozumowania jest wszelako dość rozpowszech­niony. Jego genezy szukam w latach niedoli, kiedy to -podług słów prof. Tadeusza Manteuffla - o historii Pol­ski pisano z perspektywy nieżyczliwego cudzoziemca.

To wtedy przyzwyczailiśmy się widzieć w Polsce wieczną ofiarę podłości świata i bezduszność procesów dziejowych. Ucieleśniona niewinność wśród permanetnych winowajców. Ludzie i społeczności pogrążone w opresje bronią się zwykle taką autoidealizacją. Kłamstwo o samym sobie jest tra­dycyjną bronią udręczonych i nie przypuszczam, by kompe­tentne prace historyków mogły ten stan rzeczy radykalnie odmienić. Wszelako może jest tak, że to historycy powinni umieć płynąć pod prąd mitologicznych nastrojów i wciąż udowadniać, że bronią bardziej skuteczną może być prawda? Może w tym napięciu nieuchronnym między za­kłamaną samowiedzą społeczności, a uporczywym drążeniem prawdy przez humanistów tkwi jakaś szansa dla Polaków? Może też nadszedł czas, by przedstawić obraz Polski wi­dziany okiem Ukraińców, którzy nie doczekali się ukraiń­skiego uniwersytetu we Lwowie, ale doczekali się pacyfikacji swoich wsi? Okiem Litwinów, którzy w Polakach wi­dzieli niebezpiecznego i agresywnego sąsiada? Okiem Ży­dów przerażonych antysemicką propagandą - upowszechnio­ną także z pewnych kościelnych ambon - pogromem w Przy­tyku, gettem ławkowym? Okiem Niemców wysiedlanych ze swych domów zamieszkałych od pokoleń z tą ilością dobyt­ku, ile mieściło się w obojgu rąk. Cd. dalej