Tytuł zaczerpnąłem z jednego z rozdziałów książki K. Banacha, Zasady i metody pracy Oddziału II sztabu, Warszawa 2009 [reprint z 1938]. 

 

Książka ta jest (czas przeszły niekoniecznie pasuje) podręcznikiem dla oficerów Wojska Polskiego. Pomimo upływu czasu fragmenty dotyczące samej "sztuki kłamstwa", nie zestarzały się, nabrały nawet głębi. Warto mieć pozycję K. Banacha w swojej biblioteczce. Kiedyś może się przydać...

Autor przedstawia dziedziny wywiadu: geograficzny, gospodarczy, operacyjny i polityczny.

 

"W dziale geograficznym najważniejszą pozycję stanowi materiał kartograficzny terenów sąsiedniego państwa.
Niedość jest jednak mieć mapy, trzeba je aktualizować, przynajmniej co pewien czas. Inaczej bowiem mogą one zupełnie błędnie wskazywać pokrycie i właściwości terenu (np. wyrąbane lub nowopowstałe lasy, nowe osiedla, wysuszone bagna, wybudowane tamy rzeczne, groble, nowe linie kolejowe,   drogi,   mosty   itd.).   Bielicki przytacza przykład Polesia z czasów wojny światowej i polsko-bolszewickiej, kiedy posiadane dane rosyjskie nie odpowiadały rzeczywistości.
Aktualizowanie map i planów bywa dokonywane z pomocą wywiadów naziemnych oraz powietrznych.
Materiał kartograficzny powinien być uzupełniany opisem danego teatru wojennego czy też obszaru operacyjnego, określającym dane to do granic, powierzchni, rzek i jezior, błot (ich linii brzegowej), lasów i ich podszycia, klimatu, dróg, środków łączności (telefonicznych i telegraficznych), ustroju administracyjnego, zaludnienia oraz zasobów miejscowych. W odniesieniu do zaludnienia ustala się ilość ludności i gęstość zaludnienia, jego wzrost, ruch ludności, rozmieszczenie ludności w różnych obszarach i charakter zamieszkałych punktów z punktu widzenia wykorzystania ich dla obrony, kwaterunku, obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej, zasoby miejscowe.

Dla umożliwienia wykorzystania ogromu zebranego materiału dzieli się go i grupuje według pewnych operacyjnych kierunków bądź obszarów. W ten sposób ułatwia się wojsku szybkie odnalezienie tych danych, których w danej chwili potrzebuje.

Dział g o s p o d a r c z y obejmuje bardzo szeroki zakres zainteresowań w związku z wpływem, jaki mogą mieć zasoby przeciwnika i ich rozmieszczenie na bieg działań wojennych zarówno po stronie przeciwnika jak też własnej. Wiadomo, że zajęcie okręgów górniczych północnej Francji w roku 1914 przez Niemców odbiło się ujemnie na sile i gotowości przemysłu wojennego Francji.
Badając siłę gospodarczą danego kraju trzeba zwrócić uwagę na dwa zagadnienia: na ilość gotowych zapasów wojennych amunicji, broni, wyposażenia wojska itp. oraz na gotowość i wielkość wytwórczości przemysłu wojennego. Dopiero wojna światowa nauczyła nas rozróżniać te dwa zagadnienia. Przed rokiem 1914 wszystkie państwa były przygotowane na krótki okres działań wojennych, miały też dlatego np. stosunkowo duże zapasy amunicji, natomiast wydajność przemysłu wojennego była niezwykle niska. Doświadczenia wielkiej wojny zmusiły do zrewidowania poprzednich poglądów, co się wyraziło w dążeniu do samowystarczalności możliwie we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego (autarchia). Odtąd wywiad jest kierowany z równą bodaj siłą i równolegle na zagadnienia ściśle dotyczące siły wojska przypuszczalnego przeciwnika jak i na czynniki podtrzymujące trwanie tej siły.

 

Trzeba mianowicie znaleźć odpowiedź na pytanie, jak wielkie może być wyposażenie tej siły w środki do prowadzenia walki i przez jak długi czas będą one utrzymywane na pewnej wysokości. Krótki przegląd związanych z tym zagadnień pozwoli na stwierdzenie rozległości tego działu wywiadu.
Trzeba więc m. in. ewidencjonować:
a)    w odniesieniu do wytwórczości rolniczej: zawisłość od rynków zagranicznych, stopień zabezpieczenia płodów rolnych na wypadek wojny, zasoby posiadane na teatrze działań wojennych, rozdzielanie użytków, wielkość obszarów uprawnych, urodzajność, wielkość ogólnego zbioru zboża i paszy, roczny wwóz i wywóz, zapotrzebowanie na głowę, ilość i jakość bydła, ilość koni, jakość i ilość środków przewozowych użytecznych na wypadek wojny, liczby wwozu i wywozu produktów hodowli bydła, roczne normy zapotrzebowania na głowę itd.;
b)   w dziedzinie przemysłu: wytwórczość kopalni i półfabrykatów, ilość i stan wielkich przedsiębiorstw, ogólną wartość wytwórczości, wpływ zagranicznego kapitału, możliwości przejścia wytwórczości z pokojowej na wojenną (mobilizacja przemysłu);
c)    w sprawach handlu: obroty, podział wwozu i wywozu według towarów i państw, tranzyt, dochód z handlu wewnętrznego, tonaż floty handlowej, polityka frachtowa itd.;
d)    w finansach: ogólna koniunktura, wpływ kapitału zagranicznego, udział budżetu wojska w budżecie ogólnym, polityka podatkowa.

Wyliczone zagadnienia gospodarcze mają na celu zobrazowanie siły gospodarczej całego państwa na wypadek wojny. Te same zagadnienia trzeba oczywiście odnieść do poszczególnych obszarów operacyjnych, które mogą się znaleźć w obrębie działań wojennych.

Wywiad    operacyjny    obejmuje  następujące  zagadnienia:
- system wojenny danego państwa (milicja czy wojsko oparte na kadrach), napastliwość czy bierność; stanowisko wojska w ogólnym systemie państwa;
- organizacja sił zbrojnych (uzupełnienia, organizacja dowództw i jednostek wojskowych, liczebność i rozmieszczenie wojsk, stosunek ilościowy rodzajów broni);
- wyszkolenie (organizacja i metody szkolenia, wyszkolenie szeregowców, podoficerów i oficerów);

- uzbrojenie i wyposażenie (normy i tabele mobilizacyjne, organizacja organów zaopatrzenia, składy i zapasy);
-  mobilizacja (aparat mobilizacyjny, zapasy, formacje wojenne, plan koncentracji);
- stanowisko wojska (stanowisko prawne, utrzymanie wojska, karność, wpływ partyj, formy politycznej pracy państwowej, polityka kar itp.);
- ogólny stan wojennej myśli i techniki (stan materiałowy, projekty przezbrojenia, organizacja oddziałów technicznych, przemysł wojenny, modernizacja, stopień nasycenia technicznego: doświadczenia laboratoriów i poligonów).

Bardzo sumiennie bada się poglądy wyższych dowódców i doktrynę wojenną, stosowane w szkołach wojennych, na manewrach, w grach wojennych, dyskutowane na łaniach prasy. Ponadto zbiera się materiały do charakterystyki poszczególnych dowódców.
Nie trzeba dodawać, że przedmiotem dużego zainteresowania są wszelkiego rodzaju fortyfikacje.
Wojskowy wywiad polityczny obejmuje następujące zagadnienia: polityczny i społeczny skład personelu dowódców i ogółu żołnierzy, wpływy polityczne wewnątrz wojska, charakterystyka stosunków między oficerami, podoficerami i szeregowcami, ogólny system uświadomienia politycznego, aktualne nastroje w stosunku do przypuszczalnej wojny, do rządu i do państw sąsiednich.

Dział polityczny obejmuje wywiad nastrojów politycznych i stosunków zarówno rządu jak społeczeństwa. 'Układ sił społecznych staje się coraz bardziej zasadniczym i rozstrzygającym czynnikiem w wywiadzie politycznym' (Pocztier). Szczególnie bacznie obserwuje się sprawy społecznego i politycznego przygotowania kraju do wojny. W wyniku tych badań wywiad powinien zawsze móc dostarczyć wiadomości o przychylnych, przyjaznych, neutralnych i wrogich siłach politycznych danego kraju. Oczywiście idzie tu o ujawnienie, czy te siły są zorganizowane jawnie, półjawnie czy też działają tajemnie.

Wywiad polityczny — zdaniem Bielickiego — będzie stale prowadzony  równolegle przez wojsko i organa ministerstwa  spraw zagranicznych, gdyż „pracownicy dyplomatyczni często są skłonni oceniać życie polityczne zagranicy ze swego punktu widzenia, tj. zachowania stosunków pokojowych". Ponieważ w każdym państwie pod osłoną pokojowych słów prowadzi się skrycie przygotowania do wojny, „pracownicy wojskowi, jako bardziej nieufni i stojący bezpośrednio na straży obrony kraju, szybciej przenikną czynne posunięcia polityczne skierowane przeciwko nam".
Olbrzymia praca wywiadu nie kończy się na tych czterech działach, wywiad stara się bowiem sięgnąć jeszcze głębiej, mianowicie do planów koncentracji i wstępnych operacyj wojennych, jednym słowem — do planu wojny.

Zatrzymałem się dłużej na wyliczeniu niektórych zagadnień interesujących wywiad pokojowy, chcąc chociaż w części wykazać ogrom tych zagadnień i ich niezmiernie bogatą wszechstronność. Wyliczenie ich — podkreślam po raz wtóry, że uwzględniłem tylko część zagadnień — doprowadza do wniosku, że całe życie państwa jest objęte wywiadem przeciwnika. Trzeba zatem, pod grozą nie przewidzianych i w następstwie bolesnych nauczek, strzec każdej dziedziny życia państwa. „Szpiegowska sieć pajęcza" nie jest tylko zwrotem retorycznym. Toteż niesłychanie doniosłe znaczenie ma uświadamianie nie tylko wojska, ale każdego urzędnika i każdego obywatela przede wszystkim o celu i przedmiocie wywiadu przeciwnika. "

Za: K. Banach, Zasady i metody pracy Oddziału II sztabu, Warszawa 2009, s. 10- 14.